خواجه در این کتاب ذکرى از مآخذى که از آنها بهره برده نکرده و در مقدمه همین قدر گفته است «از گفتار حکماء متقدم و آنچه این بنده را به تجربه معلوم شده بود بحکم ممارست و آنچه از معتمدان و اصحاب تجارب بطریق تسامع معلوم شده است بدان الحاق کرد».

اما از مطالعه کتاب بخوبى پیداست که مأخذ عمده وى در ترتیب این رساله کتاب جماهر بیرونى بوده است و مسلما هنگام تألیف آنرا در نظر داشته و از آن بهره برده است. و آنچه را از حکما و دانشمندان دیگر مانند یعقوب کندى و نصر دینورى و محمد زکریاى رازى نقل نموده عینا همان منقولات بیرونى است که در کتاب جماهر دیده مى شود.

کتاب الجماهر فى معرفة الجواهر بیرونى از کتب بى نظیریست که در علم جواهرشناسى تألیف شده است. بیرونى در جمع این کتاب مآخذ بسیارى از کتابهاى این فن را در دست داشته است. و غیر از کتب تفسیر و دواوین شعراى تازى و فارسى و کتابهاى تاریخ و جغرافى که بنام هریک اشاره کرده از کتب چندى  که در جواهرشناسى تألیف شده استفاده نموده است. و علاوه بر نقل مطالب از مآخذ مذکوره روش تحقیق و تجربه را نیز در این تألیف از دست نداده و آنچه از دیگران گرفته است پس از سنجش بمیزان خویش و تحقیق در آن نظر خود را بیان داشته ازاین رو این کتاب مهمترین کتاب تحقیقى در این فن است.

مآخذ عمده بیرونى در معرفت جواهر و اطایب و نفایس کتابهاى یعقوب اسحاق کندى و نخب جابر بن حیان و منافع الاحجار عطارد بن محمد حاسب و کتاب خواص محمد زکریاى رازى و اقوال جواهریان و بازرگانانى است که پیشه آنها خرید و فروش جواهر و نفایس بوده و مطالبى را که شفاها از آنها شنیده در کتاب خویش یاد کرده است.

و از کتاب احجار منسوب بارسطو چنانکه از مطالعه کتاب پیداست استفاده اش بسیار ناچیز و اندک بوده و جز در شش موضع از کتاب خود اسمى از آن نبرده و نقلى نکرده است. و در جائى گوید: «گمانم آنست که این کتاب از ارسطو نیست و بدو بسته شده است» و در دو سه جاى دیگر که از کتاب احجار نقلى کرده نامى از ارسطو نبرده است و معلوم نیست که آن مطالب از کتاب احجار منسوب به ارسطو باشد. و در جائى هم از خرافات بسیارى که در این کتابست یاد کرده است [1].

با وصفى که از کتاب جماهر شد و با مطالعه کتاب تنسوخنامه بخوبى پیداست که خواجه در تألیف تنسوخنامه از آن کاملا بهره برده و کتاب جماهر یکى از مآخذ مهم وى در تألیف این کتاب بوده است.

------------------------------------
[1]الجماهر صفحات 41 و 104 و 161 و 172 و 185 و 191